Im starsza i z pocztowego obiegu tym z punktu widzenia kolekcjonera lepiej. Piotrkowskie pocztówki z przełomu XIX i XX wieku wciąż cieszą się dużym zainteresowaniem. Na aukcjach osiągają ceny od kilkudziesięciu do kilkuset złotych za sztukę. W okresie od 1899 do 1939 aż szesnastu wydawców w Piotrkowie publikowało i sprzedawało swoje karty pocztowe z widokami miasta. Najstarsze z zachowanych to projekty drukarni Adolfa Pańskiego.
Piotrkowskie widokówki z czasów zaborów i dwudziestolecia międzywojennego wciąż cieszą się dużym zainteresowaniem zarówno wśród pasjonatów historii miasta, jak i kolekcjonerów kart pocztowych. Niektóre, pochodzące dodatkowo z obiegu pocztowego, z oryginalnymi znaczkami i stemplami z epoki, potrafią osiągać na aukcjach internetowych i giełdach staroci cenę powyżej dwustu złotych. Oczywiście najbardziej poszukiwane to takie, które prezentują Piotrków z końca XIX wieku i zachowały się w pojedynczych tylko egzemplarzach.
Niematerialne dziedzictwo kulturowe
Choć niektórych może to dziwić to pocztówki, zwane też widokówkami, uchodzą dziś za tak zwane niematerialne dziedzictwo kulturowe, czyli przedmioty, artefakty, które wspólnoty, grupy i w niektórych przypadkach jednostki uznają za część swego własnego dziedzictwa kulturowego. Zgodnie z zapisami „Konwencji UNESCO ws. ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego” to niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacjach z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości. A pocztówki, co by nie mówić, właśnie takie są. Pomyślane jako tania forma korespondencji, nie tylko stały się oryginalnymi pamiątkami z podróży czy nośnikiem informacji w postaci reklam lub treści propagandowych, ale przede wszystkim dokumentem swoich czasów. Dla wielu stały się także przedmiotem kolekcjonerskim. Są dziś również źródłem do badań z zakresu historii, socjologii i historii sztuki.
30 lat po Austriakach
Piotrkowianie na pierwsze kartki pocztowe z widokami własnego miasta musieli trochę poczekać, biorąc pod uwagę fakt, że po raz pierwszy kartę pocztową z miejscem na korespondencję z jednej, a na adres z nadrukowanym znaczkiem z drugiej strony, do oficjalnego obiegu wprowadzono w 1869 roku w Austrii, a pierwsze kartki z widokami miast wydano w Zurychu trzy lata później. Od 1 lipca 1875 roku Światowy Związek pocztowy dopuścił karty do międzynarodowego obiegu. A pierwsze znane, czy też zachowane do naszych czasów, widokówki piotrkowskie pochodzą z 1899 roku. Od tych austriackich dzieli więc je aż trzydzieści lat.
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/1.-Piotrkowskie-pocztowki-z-czasow-gubernialnych-ciesza-sie-sporym-zainteresowaniem-wsrod-kolekcjonerow-1024x657.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/1a.-Najbardziej-poszukiwane-sa-te-z-obiegu-pocztowego-z-oryginalnymi-znaczkami-i-stemplami-z-epoki-1024x653.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/2.-Pocztowki-wydawne-przez-A.Panskiego-w-dolnym-prawym-rogu-sa-sygnowane-data-ich-publikowania-1024x647.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/2a.-Jedna-z-najstarszych-piotrkowskich-widokowek-naklad-A.-Panskiego-1024x668.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/2b.-Kolekcjonerski-rarytas-widok-ulicy-Rwanskiej-z-1899.-Naklad-A.-Panskiego-1024x680.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/2c.-Pocztowka-przedstawiajaca-sklep-firmowy-zakladu-A.-Panskiego-1024x666.jpg)
Pierwszy był Pański?
Motywem przewodnim większości piotrkowskich pocztówek z końca XIX i początku XX wieku są: staromiejski rynek i otaczające go uliczki, kościoły oraz śródmieście z główną ulicą – wówczas Kaliską, a dziś Słowackiego – jak i dworzec kolejowy. Nie brakuje również panoram – te pozwalają prześledzić zmiany w zabudowie miasta i jego infrastrukturze, jakie dokonywały się na przestrzeni dekad. Z zachowanych do dziś egzemplarzy wynika, że najstarsze piotrkowskie widokówki wprowadzone do obiegu to kartki, które wyszły spod prasy drukarni Adolfa Pańskiego. Zresztą Pański w dolnym prawym rogu awersu umieszczał datę – zarówno dzień, miesiąc i rok druku – dzięki czemu dziś jesteśmy w stanie zorientować się kiedy powstały poszczególne egzemplarze. Oczywiście może dziwić niezbyt duży rozmiar zamieszczonego na awersie karty widoku. Bynajmniej nie wynikało to z jakości fotografii, ale z przyjętych wówczas dla kart pocztowych zasad edytorskich. Pocztówki jakie znamy i używamy współcześnie w formie, gdzie na jednej stronie występuje ilustracja lub zdjęcie, a na odwrotnej miejsce na korespondencję i adres wprowadzono 23 października 1904 roku rozporządzeniem Światowego Związku Pocztowego. Początkowo wyglądały nieco inaczej niż dzisiejsze – ilustracje, najczęściej wykonane techniką litografii, zajmowały tylko część awersu, czyli strony przeznaczonej na korespondencję. Rewers kartki zarezerwowany był w całości na adres. Dla uzupełnienia warto dodać, że polską nazwę „pocztówka” zawdzięczamy nie nikomu innemu, jak samemu Henrykowi Sienkiewiczowi. A została ona wybrana spośród 296 propozycji, jakie nadesłano na konkurs zorganizowany podczas Pierwszej Wystawy Kart Pocztowych w Warszawie w 1900 roku. Wracając jednak do Adolfa Pańskiego – na wydanych przez jego oficynę widokówkach oprócz widoków miasta takich jak: kościół oo. Bernardynów, zabudowania miejskiej gazowni, dworzec kolejowy, budynek dawnego kolegium jezuickiego (dziś I LO im. Bolesława Chrobrego), jest również karta przedstawiająca sklep firmowy zakładu, mieszczący się przy ulicy Kaliskiej 28 (obecnie ulica Słowackiego) i stojących przed nim pracowników. W 1901 roku Pański dokonał reedycji swoich pocztówek. Zakład Pańskiego, znany jako Drukarnia i Litografia założona w 1875 roku, była jedną z najstarszych piotrkowskich drukarni. Przetrwała do 1939 roku, wówczas jednak zarządzał nią już syn Adolfa, Aleksander Pański (ur. 1890). Jej główna siedziba mieściła się przy ulicy Legionów 2 (obecnie ulica Dąbrowskiego). Spod jej pras wychodziły druki użytkowe dla państwowych instytucji, podręczniki, repetytoria, wydawnictwa okazjonalne, poradniki z zakresu rolnictwa, ekonomii, publikacje filozoficzne i katalogi reklamowe. Aleksander Pański w latach 1925-1937 był wydawcą tygodnika „Głos Trybunalski”.
Drukarska konkurencja
Obok Drukarni Pańskiego w Piotrkowie w pierwszej połowie XX wieku karty pocztowe z widokami z miasta publikowało jeszcze piętnaście innych firm. Jednymi z nich były Drukarnia Polska i Drukarnia Nauczycielska. Ta pierwsza, założona w 1912 roku, należała do Józefa Waleckiego i mieściła się przy ulicy Kaliskiej 23. Z jej maszyn drukarskich zeszły pierwsze piotrkowskie pocztówki kolorowane. Z kolei druga ze wspomnianych oficyn drukowała piotrkowskie widokówki obwiedzione białą ramką. Serię pocztówek z Piotrkowem „wypuścił” także Tadeusz Dobrzański, syn Mirosława Dobrzańskiego wydawcy pierwszego piotrkowskiego prasowego tytułu „Tydzień”, spadkobierca Drukarni Estetycznej i wydawca „Gazety Piotrkowskiej” oraz „ABC Ziemi Piotrkowskiej”. Swoimi pocztówkowymi seriami mogło się również pochwalić wydawnictwo „Dziennika Narodowego”.
Nakładem lokalnych księgarń
Wiele pocztówek ukazujących uroki Piotrkowa ukazało się w okresie międzywojennym nakładem kilku lokalnych księgarń. Swoje serie widoków opublikowały: Księgarnia Wiedza, Bazar Szkolny, Księgarnia Polska, Księgarnia J. Wiśniewskiego, Księgarnia A. Bornsteina i Księgarnia M. Szustra.
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/3.-Widokowka-wypuszczona-przez-Drukarnie-Polska-awers-1024x639.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/3a.-Widokowka-wypuszczona-przez-Drukarnie-Polska-rewers-1024x648.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/4.-Jedna-z-kart-pocztowych-opublikowanych-przez-Ksiegarnie-Nauczycielska-1024x649.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/4a.-Rewers-pocztowki-opublikowanej-przez-Ksiegarnie-Nauczycielska-1024x656.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/4b.-Jedna-z-pierwszych-widokowek-piotrkowskich-Ksiegarni-Nauczycielskiej-1024x654.jpg)
Soczek i inni
Co ciekawe nie tylko drukarnie czy księgarnie zajmowały się w Piotrkowie publikowaniem i zarobkowaniem na pocztówkach. Całkiem spora seria widoków, zarówno w kolorze, jak i czarno-białych, ukazała się nakładem Lucjusza Soczka, właściciela dobrze prosperującego od 1888 roku przy ulicy Kaliskiej 3 Magazynu Towarów bławatnych, optycznych i galanteryjnych. Inni prywatni przedsiębiorcy, niekoniecznie związani z branżą wydawniczą, którzy pokusili się o publikacje własnym nakładem widoków z Piotrkowa to między innymi T. Piętka (zapisywany niekiedy także jako Pientka), W. Malinowski oraz A. M. Woźny.
Legiony Polskie i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze
Do wymienionych wydawców piotrkowskich pocztówek z lat 1899-1939 należy doliczyć również redakcję „Wiadomości Polskich” i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze Oddział Piotrkowski. Publikacja tej pierwszej należy do wyjątkowych, bowiem jako jedyna przedstawia oddział Legionów Polskich na piotrkowskich błoniach. Z kolei pocztówki sygnowane znakiem PTK to seria najpopularniejszych piotrkowskich motywów, wzbogacona o rycinę dawnego miejskiego ratusza i kilka widoków przedstawiających zamek w Bykach czy pałac w Wolborzu. Zysk ze sprzedaży kart był przeznaczony na tak zwane cele statutowe stowarzyszenia.
Różnice i poprawki
Piotrkowskie pocztówki z czasów zaborczych i okresu międzywojennego, jak łatwo zauważyć cechuje spora różnorodność pod względem zarówno estetyki, jak i jakości technicznej czy wierności odwzorowania obrazu. Łatwo to zauważyć, gdy zestawimy na przykład takie same widokówki w kilku wydaniach. Różnią się pod wieloma względami – kolorystyką, kompozycją, rozmieszczeniem napisów, krojem czcionki czy starannością opracowania. Co bardziej wprawne oko bez większych trudności odnajdzie także przykłady ingerencji ówczesnych wydawców. Są to zazwyczaj usunięte albo dodane elementy na publikowanym widoku.
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/5.-Seria-pocztowek-piotrkowskich-projektu-drukarni-Tadeusza-Dobrzanskiego-1024x653.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/5a.-Pocztowka-z-drukarni-Tadeusza-Dobrzanskiego-1024x655.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/6.-Jeden-z-ciekawszych-widokow-opublikowanych-nakladem-L.-Soczka-ulica-Kaliska-jeszcze-bez-budynku-sadu-1024x664.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/6a.-Kolejny-ciekawy-przyklad-widokowki-z-nakladu-L.-Soczka-poczatki-zabudowy-dzisiejszej-alei-3-Maja-1024x657.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/6b.-Nakladem-L.-Soczka-ukazala-sie-rowniez-karta-przedstawiajaca-okazala-zabudowe-ulicy-Bankowej-dzis-Dabrowskiego-1024x657.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/7.-Rzadko-spotykany-widok-na-piotrkowskich-pocztowkach-Piotrkow-w-zimowej-aurze.-Z-nakladu-L.-Soczka-1024x654.jpg)
Pocztówkowe cymesy
Przeglądając dostępne na aukcjach internetowych czy też na giełdach staroci pocztówki z przełomu XIX i XX stulecia, jak i te z pierwszej połowy XX wieku przedstawiające widoki z Piotrkowa bez trudu można zauważyć, że niewiele jest tych, które przedstawiają miasto w zimowej szacie. Na palcach jednej ręki można zliczyć te wydawnictwa. Większość to piotrkowski plac Bernardyński (obecnie plac Tadeusza Kościuszki) z różnych ujęć. Uchodzą więc te kartki za prawdziwe kolekcjonerskie rarytasy. A dlaczego jest ich tak mało? Pewnie z małego zainteresowania taką tematyką, jak i z powodów technicznych. Pamiętać bowiem należy, że zimy w tamtych latach nie wyglądały jak te, które mamy współcześnie. Średnia temperatur wynosiła od minus 13°C, a często zdarzało się, że spadała mocno poniżej minus 20°C, a ówczesny sprzęt fotograficzny był jaki był, podobnie jak i jego odporność na wysoki mrozy.
Piotrkowskie pocztówki spoza Piotrkowa
Piotrkowskie widoki na kartach pocztowych wydawano w pierwszej połowie XX wieku nie tylko w Piotrkowie. I tak na przykład Piotrków na obrazach Władysława Szulca ukazał się nakładem Polskiego Towarzystwa Księgarni Kolejowych „RUCH” spółka akcyjna w Warszawie. Pocztówki z piotrkowskimi widokami publikowały jeszcze dwie inne warszawskie firmy – J. Ślusarskiego i ARTIBUS. Na rynku kolekcjonerskim można także natrafić na piotrkowskie widoki opublikowane w formie karty pocztowej przez Księgarnię Rolnickiego w Częstochowie.
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/8.-Kolekcjonerski-cymes-widokowka-z-budynkiem-poczty-sprzed-jej-przebudowy.-Naklad-T.-Pietki-1024x627.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/9.-Pocztowka-redakcji-Wiadomosci-Polskich-przedstawiajaca-oddzial-Legionow-na-piotrkowskich-bloniach-awers-1024x648.jpg)
![](https://www.piotrkowski24.pl/wp-content/uploads/2024/02/9a.-Rewers-pocztowki-wydanej-przez-redakcje-Wiadomosci-Polskich-1024x653.jpg)
Pomysł sprzed 182 lat
Warto jeszcze wspomnieć, że według historyków „pierwsza kartka pojawiła się w 1842 roku za sprawą artysty o nazwisku William Egley.” Rok później skorzystał z pomysłu sir Henry Cole, wysyłając życzenia do rodziny i znajomych. Jego przyjaciel na awersie kartki zamieścił kolorowy rysunek i w ten oto sposób powstała praprzodkini dzisiejszych kart pocztowych, a Callcott Horsley został zapamiętany jako pierwszy projektant kart pocztowych.
Tekst: Agnieszka Szóstek
Foto: zbiory prywatne autorki
Materiały:
- Dz.U 2011 nr 172 poz.1018
- Agnieszka Warchulińska „Piotrków Trybunalski między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939”, Łódź 2012
- „Boże Narodzenie na kartkach pocztowych” rozmowa Ewy Kielak-Ciemniewskiej z dr Tadeuszem Skoczkiem, dyrektorem Muzeum Niepodległości w Warszawie, „Stolica” 11-12/2023
- „Zamek na pocztówkach” Joanna Czupryńska, „Stolica” 11-12/2023
Polecamy